Zbiorniki wodne tworzące Pojezierze Dąbrowskie to dawne piaskownie, które pojawiły się dzięki górnictwu węgla kamiennego. Precyzyjne ustalenie daty powstania poszczególnych zbiorników wodnych jest trudne, gdyż proces przemiany odkrywki piasku w jezioro był stopniowy i trwał kilka lat. Jednak możemy w tym roku doszukać się kilku okrągłych jubileuszy naszych Pogorii.

POGORIA I

Początki tego zbiornika sięgają roku 1922, kiedy Towarzystwo Francusko-Włoskie, właściciel miedzy innymi kopalni węgla „Paryż”, otwiera tu piaskownię „Gołonóg”. Piasek był niezbędny do podsadzki hydralicznej (zamułki), czyli do wypełniania pustych przestrzeni po wybraniu węgla w celu ochrony obiektów na powierzchni przed szkodami górniczymi.

Piasek wydobywano koparkami wieloczerpakowymi i transportowano koleją elektryczną w rejon szybów kopalni „Paryż”. Kiedy ostatecznie zakończono wydobycie piasku i utworzono zbiornik wodny? W tym przypadku zdania są podzielone. Często w opracowaniach pojawia się rok 1943. Być może wtedy zakończono wydobycie na drugim, niższym poziomie i rozpoczęto częściowe zatapianie wyrobiska. Jednak z przekazów ustnych świadków wiemy, że 80 lat temu w 1945 r. w trakcie ofensywy wojsk radzieckich nie dopilnowano urządzeń pompowych i poziom wody podniósł się na tyle szybko, że przekroczono stan równowagi hydrogeologicznej i powstał zbiornik „Pogoria I”.

Zbiornik ma powierzchnię 60 hektarów i maksymalną głębokość 8,5 m. Taki spory akwen w pobliżu dużego, prężnie rozwijającego się miasta dość szybko stał się miejscem rekreacji dla mieszkańców. Na zachodnim brzegu zbiornika powstały liczne ośrodki wypoczynkowe, a miejsce to stało się prawdziwą mekką dla żeglarzy. To tutaj pierwsze doświadczenia i patenty zdobywali miłośnicy żeglarstwa, a sentyment do zbiornika „Pogoria I” dosłownie wypłynął na morza i oceany.

W 1980 r. w Gdańsku odbył się chrzest trójmasztowego żaglowca, barkentyny, nazwanego na cześć dąbrowskiego zbiornika „Pogoria”, który do dziś pływa i służy kolejnym pokoleniom młodzieży. Warto tu jeszcze wspomnieć o pociągu „Pogoria”, który przez lata woził mieszkańców Śląska i Zagłębia na Pojezierze Mazurskie, a uroczysty chrzest tego pociągu odbył się 28 maja 1989 r. na stacji Dąbrowa Górnicza Pogoria.

Na wschodnim brzegu zbiornika znajduje się ustanowiony w 1996 r. użytek ekologiczny „Młaki nad Pogorią”, który chroni wartościowe gatunki roślin torfowiska źródliskowego.

POGORIA II

Historia tego zbiornika wodnego jest nadzwyczaj ciekawa i zawiła. Pierwotnie funkcjonowała tu kopalnia piasku „Gołonóg II”, która zaczęła działalność 90 lat temu w 1935 r., a wydobycie zakończono 70 lat temu w 1955 r. Powstałe wyrobisko miało aż 94 hektary powierzchni i głębokość do około 15 m. Jednak w tym przypadku nie planowano powstania tu zbiornika wodnego. Odkrywka została przeznaczona do składowania mas ziemnych pochodzących z nadkładu udostępnianych kopalń piasku „Gołonóg III” i „Kuźnica Warężyńska”, a także prawdopodobnie z odkrywki węglowej „Brzozowica”. Masy ziemne gromadzono tu przez ponad 20 lat, sukcesywnie zasypując wyrobisko. Tereny te też spontanicznie porastała roślinność, a w zagłębienia tworzyły się oczka wodne.

Z przekazów wiemy, że miejsca te były często odwiedzane przez mieszkańców, a nazywano je Bagrami. Większość powierzchni terenu dawnej kopalni po zasypaniu została zrekultywowana w kierunku leśnym, jednak ilość mas ziemnych była niewystarczającą do całkowitego zasypania i wyrównania powierzchni odkrywki. „Na szczęście” – możemy dzisiaj powiedzieć z perspektywy czasu.

Ostatecznie zdecydowano o zalaniu wodą pozostałego wyrobiska i przeznaczeniu go jako ostoję flory i fauny. Zalewanie prowadzono w latach 1978-80, a powstały zbiornik Pogoria II ma powierzchnię 24 hektarów i średnią głębokość 1,8 m.

Pogoria II jest siedliskiem wielu rzadkich gatunków ptaków wodno-błotnych, w związku z tym w 2002 r. uchwałą Rady Miasta Dąbrowa Górnicza zbiornik został objęty ochroną w formie użytku ekologicznego.

POGORIA III

Kopalnia piasku „Gołonóg III” działalność rozpoczyna w 1962 r., a wydobycie kończy już 1972 r. Eksploatacja i zapotrzebowanie na piasek podsadzkowy musiało być w tamtym okresie ogromne, skoro w około 10 lat wydobyto stąd i przetransportowano do kopalń węgla 29 mln m sześc. piachu.

W 1973 r. po niewielkich pracach ziemnych rozpoczęto wypełnianie wodą odkrywki. Woda pochodziła z odwadniania rekultywowanego wyrobiska kopalni „Gołonóg II” i już funkcjonującego wyrobiska kopalni piasku „Kuźnica Warężyńska” oraz dopływów wód podziemnych. W czerwcu 1974 r. Przedsiębiorstwo Materiałów Podsadzkowych Przemysłu Węglowego oficjalnie przekazało zbiornik do użytkowania, a śladem po tym wydarzeniu jest pamiątkowy głaz na cypelku. Jednak całkowite wypełnienie odkrywki wodą nastąpiło 50 lat temu w 1975 r.

Powstały zbiornik ma 207 hektarów powierzchni i maksymalną głębokość 15,5 m. Już na początku działalności kopalni zapadła decyzja o wodnym kierunku rekultywacji oraz o przeznaczeniu zbiornika na cele rekreacyjne. Dzisiaj możemy ocenić, że decyzja ta była przysłowiowym strzałem w dziesiątkę. Oprócz licznych form sportów wodnych, ścieżek rolkowo-rowerowych i zwyczajnego plażowania „Pogoria III” jest atrakcyjnym akwenem dla wędkarzy oraz ze względu na dużą czystość wody dla płetwonurków. Jednak zbiornik ten miał w przeszłości jeszcze jedną ważną funkcję. W północno-wschodnim narożu zbiornika znajdują się urządzenia hydrotechniczne do poboru dużych ilości wody, która przy pomocy dwóch rurociągów uzupełniała zapotrzebowanie na wodę Huty Katowice i górnośląskiego systemu wodociągowego.

KUŹNICA WARĘŻYŃSKA

Wydobycie przez jedną z największych w Polsce kopalń piasku podsadzkowego „Kuźnica Warężyńska” rozpoczęto w 1967 r. Prace rekultywacyjne w celu utworzenia zbiornika wodnego prowadzono w latach 2002-05, które polegały na robotach ziemnych kształtujących misę przyszłego zbiornika, wykonywaniu urządzeń hydrotechnicznych oraz częściowym umacnianiu brzegów narzutem kamiennym. Napełnianie wyrobiska wodą rozpoczęto w marcu 2002 r. poprzez stopniowe wyłączanie urządzeń pompowych oraz przerzuty wód z rzeki Czarna Przemsza.

20 lat temu 25 sierpnia 2005 r. nastąpiło uroczyste przekazanie zbiornika do próbnego piętrzenia, a według założeń osiągniecie planowanej rzędnej zwierciadła wody miało nastąpić za około dwa lata. Jednak natura nie zawsze wpisuje się w ludzkie plany i całkowite wypełnienie zbiornika nastąpiło już w listopadzie 2006 r.

Zbiornik wodny „Kuźnica Warężyńska” popularnie zwany przez mieszkańców „Pogoria IV” ma imponującą powierzchnię 560 hektarów (czwarty pod względem powierzchni zbiornik wodny w województwie śląskim), z czego 437 hektarów położonych jest na terenie Dąbrowy Górniczej, a pozostała część na terenie Wojkowic Kościelnych. Maksymalna głębokość zbiornika osiąga 23 m. Zbiornik pełni głównie funkcje przeciwpowodziowe, gdyż może przejmować ewentualne fale wezbraniowe z Czarnej Przemszy, a nawet część wody może być przerzucana do zbiornika „Pogoria III”.

W dnie zbiornika Pogoria IV zostały jeszcze znaczne zasoby piasku, a koncesja na wydobycie jest ważna do 2030 r. Eksploatacja byłaby możliwa tylko przy zastosowaniu pływających refulerów, jednak ze względów społecznych i przyrodniczych są to wyłącznie teoretyczne rozważania. Na wschodnim brzegu zbiornika wykształciły się wyjątkowo cenne zbiorowiska flory, które zostały objęte ochroną siedliskową „Natura 2000”.

Zbigniew Mirkowski

Tekst ukazał się w czerwcowym numerze „Przeglądu Dąbrowskiego”

Jeżeli jesteście Państwo w posiadaniu interesujących zdjęć lub dokumentów dotyczących kopalń piasku lub zbiorników wodnych Pogoria, to prosimy o zgłaszanie się do Muzeum Miejskiego „Sztygarka”.